Bilim insanları okyanuslarda 200 trilyon plastik parçasının yüzdüğünü tahmin ediyor ve adım atılmazsa bunun üç katına çıkabileceği belirtiliyor.
2022'de farklı ülkeler atığı ve bazı plastik ürünlerindeki zararlı kimyasalları azaltmak için, yasal olarak bağlayıcı bir küresel anlaşma geliştirme konusunda uzlaştı. Fakat henüz bir anlaşmaya varılamadı.
Salı günü ülkeler Cenevre'deki BM konferansında toplanacak. Peki, sonunda plastiği azaltmak için anlaşmaya varabilecekler mi?
Plastik neden bu kadar değerli bir ürün?
İnsan toplulukları yüzlerce yıl boyunca çevrede doğal bir şekilde ortaya çıkan plastikleri kullandı. Kauçuk, boynuz ya da şellak gibi.
Fakat 20'nci yüzyılda fosil yakıtların işlenmesiyle ortaya üretilen sentetik plastik patlaması oldu.
Malzemenin çok yönlülüğü, gücü ve ısıya dayanıklı özellikleri sayesinde kanalizasyon borularından yaşam kurtaran tıbbi cihazlara ve giyime dek binlerce yerde kullanıldı.
Ulusal Oşinografi Merkezi'ndenden Dr. Alice Horton plastiğin tam anlamıyla etkisi anlaşılmadan kısa sürede yaygınlaştığını söylüyor.
"Dünyadaki yaşam süresiyle karşılaştırırsak, plastiklerin geçmişi çok yeni. Çocukken plastik kullanmamış insanlar yaşıyor hala. Bence bu da plastiği çok kaygı verici bir madde haline getiriyor" diyor.
"Öyle bir patladı ki yaşamımızın neredeyse her alanında kullanıyoruz ve buna karşın, aniden sorun yaratabileceğini fark ediyoruz."
Plastikler gezegenimizi nasıl etkiliyor?
Plastik üretimi seviyeleri son 10 ila 20 yılda kat be kat büyüdü. 1950'de iki milyon ton plastik üretilirken, 2022'de 475 milyon tona çıktı.
Plastik yeniden kullanılabilse de, maliyet ve geri dönüşüm altyapısının her yerde olmaması, çok azının yeniden kullanılmasını beraberinde getiriyor.
Nature dergisinde yayımlanan analize göre tüm plastiklerin % 60'ı tek kullanımlık olduğu ve sadece % 10'unun geri dönüştürüldüğü tahmin ediliyor.
Dünya Doğayı Koruma Vakfından (WWF) küresel plastik politikaları direktrü Zaynab Sadan "Yiyecekle karıştırabiliyorlar. Daha sonra iç organları zarar görüyor ve sindirim sorunları yüzünden ölüme de yol açabiliyor" diyor.
Sadan ayrıca deniz canlılarının terk edilmiş balık ağlarına ya da okyanusa kanalizasyon sistemlerinden gelen plastik paketlere dolanabileceğini de söylüyor.
Çoğu plastik çevreye girdiğinde mikroplastik olarak bilinen küçük parçalara ayrılıyor. Denizlerin derinlerinden dağ başlarına tüm coğrafyalarda ve test edilen tüm yaşam sistemlerinde mikroplastikler bulundu.
Farklı türlerin diğerlerine kıyasla daha iyi başa çıktığı görülürken, tam etkiyi anlamak için araştırmalar devam ediyor. Ancak Ulusal Oşinografi Merkezi'nden Dr. Horton tüm hayvanların zarar göreceği bir eşik olduğu uyarısında bulunuyor.
"Plastik dokuları birikince enflamasyon, hücre hasarı ve hormonal değişiklikler görüyoruz. Bunlar bir organizmayı birden öldürebilecek şeyler değil ama büyük ihtimalle bu biriken, uzun vadeli etkiyle giderek daha zayıf ve hasta hale geliyorlar ve ölüyorlar."
Plastikler insanlara zararlı mı?
Yeni bir uzman raporuna göre plastikler insan sağlığına yönelik "ağır, büyüyen ve pek tanınmayan" bir tehlike.
Lancet Countdown "plastik krizi" bağlantılı hastalık ve ölümlerin yılda en az 1,5 trilyon dolar maliyet ortaya çıkarttığını tahmin ediyor.
Bu etkiler plastik üretiminden kaynaklanan çevre kirliliğinden, vücutlarımızdaki plastik kirliliğinden kaynaklanan artan kanser, solunum hastalıkları ve düşük riskine kadar değişebiliyor.
Plastiklerde, bazıları zehirli ve kansere yol açan 16 binden fazla boya ve alev yavaşlatıcı kimyasal bulunuyor.
Plastiğin zararlarına dair artan kanıtlara karşın, Lancet'in raporuna göre çoğu üründe tam olarak ne olduğu konusunda şeffaflık eksik. Plastik kimyasallarının sadece dörtte birinin etkileri konusunda veri bulunuyor. Ancak test edilenlerin dörtte üçünün "çok zararlı" olduğu tespit edildi.
Ülkeler ne üzerinde anlaşmaya çalışıyor?
2022'de sorunla başa çıkabilmek için iki yıl içinde bir anlaşmaya ihtiyaç duyduğu konusunda uzlaşmıştı.
Bu son süre Aralık 2024'te doldu ve beş tur müzakereden sonra herhangi bir anlaşma imzalanmadı.
Salı günü 170'ten fazla ülke bir araya gelip, bir uzlaşmaya varmaya çalışacak.
Üzerinde uzlaşma sağlanmaya çalışılan ana meseleler şöyle;
- Tek kullanımlık plastiklerin üretim seviyesinin düşürülmesi için hedefler
- Bazı en zararlı plastiklere yasak
- Plastik ürünlerin tasarımında evrensel tasarım
- Çabaların fonlanması
Küresel bir plastik anlaşması için İş Dünyası Koalisyonu'nun toplanmasını orgarize eden Ellen McArthur Vakfı'ndan plastik ve finans direktörü Rob Opsomer tutarlı tasarım standartları olan ürünlerin geri dönüşümü geliştirebileceğini, maliyetleri düşürebileceğini ve yeni plastikler olan talebi azaltabileceğini söylüyor.
"Size bir örnek vermek gerekirse. İçecek şişeleri renklendirildiğinde, geri dönüşüm değeri şeffaf, renksiz şişelere kıyasla yarı yarıya oluyor" diyor.
Yaklaşık 100 ülke üretim seviyelerini düşürme vaatlerinin de bulunduğu bir anlaşmadan yana. Fakat Rusya ve Suudi Arabistan'ın da bulunduğu petrol üreticisi ülkeler buna şiddetle karşı çıkıyor ve görüşmelerin daha az üretmeye değil, daha çok geri dönüşüme odaklanması gerektiği görüşündeler.
Çeşitli ülkeler daha yeşil teknolojilere geçtikte, küresel enerji ve nakliye sistemlerinde petrole olan talebin gelecek beş yıl içinde zirve yapması bekleniyor. Bu da plastiği petrol endüstrisinin büyümeye devam ettiği az sayıda sektörden biri haline getirebilir. Üretimi kısıtlama çabaları, petrol üreten ülkeler için kısa vadeli bir ekonomik kayıp anlamına gelebilir.
Fakat plastik kullananlar adına net, küresel kuralların olmaması maliyetli oluyor.
Opsomer "Bu temel bir risk. İşletmeler sonra markalarıyla sokakları kirletecek paketleme istemiyor" diyor.
Ayrıca işletmelerin küresel ölçekte plastiğe getirilen yüzlerce yeni standardı yerine getirme çabalarının da maliyet yarattığını vurguluyor.
Plastik atığı azaltmak için ne yapabilirsiniz?
Tek kullanımlık plastikler, çevredeki plastik atığının en büyük nedeni. Günlük tüketimimizin çoğu da gıda paketlerinden geliyor.
Paket yiyecek veya içecek satın aldığınızda yeniden kullanılabilir kapları tercih edebilirsiniz. Meyve, sebze alışverişlerinde de yeniden kullanılabilen torbaları seçebelirsiniz.
Çevredeki mikroplastiklerin dörtte birinin araç lastiklerinden kaynaklandığı sanılıyor. Dolayısıyla mümkün olduğunda yürümek, bisiklete binmek ya da arkadaş ve komşularınızla araç paylaşmak yardımcı olabilir.
Sakız ve sim gibi kolayca mikroplastiğe dönüşebilen plastiklerden kaçınmak da işe yarayabilir.
