Mustafa Kemal 28 Ekim 1923 akşamı Çankaya Köşkü'nde bu cümleyi sarf ettiğinde masada yedi arkadaşı vardı.
BBC News Türkçe'ye konuşan Cumhuriyet: Asırlık Bir Muhasebe kitabının yazarı duayen tarihçi Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan "Dolayısıyla 29 Ekim günü cumhuriyetin ilan edilmesi diğer herkes için sürprizdi" diyor.
Ertesi gün TBMM'de Türkiye Cumhuriyeti "Yaşasın Cumhuriyet" nidaları eşliğinde kurulmuştu.
İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Başkanı Prof. Alkan bu tarihi anın yaklaşık yüz yıllık bir sürecin son safhası olduğunu söylüyor:
"Fikir olarak 19'uncu yüzyılın ortasından gelen, Birinci Dünya Savaşı sonrasında hızlanan pratiğe baktığımızda zaten suyun oraya doğru akmakta olduğu görüyoruz."
Tarihçiler 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet'in ilan edilmesinde Meşrutiyet'ten itibaren yaşanan gelişmelerin etkisini vurgularken Kurtuluş Savaşı deneyimi ve hilafeti kaldırma arzusunun da bu kararda etkili olduğunu söylüyorlar.
Bazı tarihçiler ise cumhuriyet fikrinin Osmanlı'daki kökenlerinin çok daha geriye, 17. yüzyıla gittiğini düşünüyor. Ancak buna karşı çıkanlar da var.
'Cumhur' kelimesi bize ne anlatıyor?
Cumhurdan Cumhuriyete: Osmanlı Düşüncesinde Saltanat ve Muhalifleri kitabının yazarı tarihçi Dr. Alp Eren Topal, cumhuriyet fikrinin kökenlerinin en az 17. yüzyıla kadar geriye gidebileceğini savunuyor.
Osmanlı'da cumhuriyet fikrinin Fransa'nın etkisiyle ortaya çıktığına dair bir kanı var.
BBC News Türkçe'ye konuşan Topal, Fransızca "république" kelimesinin Osmanlıca'ya tercümesinin benzer anlamlı kelimeler yerine, neden Arapça kökenli "cumhur"dan türetildiği sorusu üzerinde duruyor.
"Cumhur" Türkçe'de çoğunluk, topluluk anlamlarına geliyor.
Bu sorudan yola çıkarak Osmanlı arşivlerini inceleyen Topal, kelimenin "siyasal bağlamda" nasıl kullanıldığının izini sürüyor.
17. yüzyıl boyunca "cumhur" kelimesi İstanbul'da yeniçeriler, esnaf ya da medrese öğrencileri gibi farklı gruplar tarafından çıkarılan şehir ayaklanmaları sırasında kalabalığı tarif etmek için kullanıldığını vurguluyor.
Topal, bunun en erken örneğinin ise 1622 yılında olduğunu söylüyor.
Peki "cumhur" kelimesinin kullanımı cumhuriyet fikrinin geçmişi hakkında bize ne anlatıyor?
'Kavramlardan çok deneyimlerin aktarımına odaklanmalıyız'
Paris 1 Panthéon-Sorbonne Üniversitesi tarih bölümünden Doç. Dr. Yavuz Aykan "Hemen bir göz atınca dahi 15. yüzyılda padişah fermanları bağlamında bu kelimenin kullanıldığını görüyoruz. Ayrıntılı incelendiğinde çok daha öncelere bile gidebilir" diyor.
Buna karşın kavramlara odaklı çalışmanın risklerine dikkat çekiyor.
Aykan buna devrim ya da ihtilal anlamına gelen Fransızca "révolution" kelimesini örnek gösteriyor.
Fransa'da monarşiyi bitiren Fransız İhtilali (1789-1799), günümüz ulus devletlerinin oluşmasına en büyük katkıyı yapan tarihsel gelişmelerden biri olarak görülüyor.
Aykan, "Kelime tabii ki bu hâliyle Avrupa'da bir semantik kayda aittir. Ama doğrudan bu kavramı aramaktansa, başka bağlamlarda devrime benzeyen tarihsel semptomları aramak daha anlamlı" diyor.
Osmanlı'da Damat İbrahim Paşa'ya karşı düzenlenen ve Lale Devri'ni bitiren Patrona Halil isyanlarının 1730 yılında, yani Fransız Devrimi'nden önce yaşandığını hatırlatarak "Révolution kelimesinin 1789 sonrasındaki bağlamda kristalize olduğuna inanıyorsak o zaman Patrona Halil gibi kitlesel isyanların bunun kristalize olmasına katkı sağlamış olaylardan biri olduğunu söylememiz gerekiyor" diyor.
Aykan, "cumhur" kelimesinin kullanımından bağımsız olarak, bir siyasal yapı olarak "cumhuriyet" kavramının çok daha yeni olduğunu vurguluyor.
'Fikir olarak tartışılması 1860'larda başladı'
Tarihçiler bir yönetim biçimi olarak cumhuriyet fikrinin Osmanlı'da 19. yüzyıldan itibaren gündeme geldiğini söylüyor.
Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan, Osmanlı aydınının, cumhuriyetin anlamını "çok erken tarihlerden itibaren" bildiğini ancak bunun fikir olarak tartışılmasının 1860'larda başladığını belirtiyor.
